Adət (ərəb-adət)-islama etiqad edən bir sıra xalqlarda (şəriətdən fərqli olaraq) adi, yazılmış hüquqdur. Adətin bir çox qaydaları (qan intiqamı, siğə qardaşlığı, qızların qaçırılması və’s) qəbilə tayfa munasibətlərinin hökm sürdüyü şəraitdə təşəkkül tapmışdır. Adətin böyüklərə hörmət, zəiflərə acizlərə himayədarlıq, yardım və bu kimi sadə əxlaq normlarına malik olmasıdır.
Ayə-Quranda ayədir. Bir neçə ayə müsəlmanların “müqqədəs” kitabında sürəni (fəsli) təşkil edir.
Ayyətulla (ərəb. ayət-möcüzə, rəmz və Allah-allah möcüzəsi, ilahi rəmz)-istər özünün davamçıları və istərsədə müəyyən ərazidə yaşayan tanınmış din xadimləri arasında əsasən şiələrin müsəlman xadimləridir.Şiə ehkamçılığına görə ilahiyyat, hədislər və müsəlman hüququ sahəsində kamil biliklərə malik olan “mömün” həyat tərzi keçirən, islam təlimini və şəriət normalarını müstəqil şəkildə şərh etmək hüququ olan yəni (müctəhid) olan din xadimi Ayətulla ola bilər. A.-nın dinə həsr olunmuş əsəri olur. O, bu əsərində şiəlik ənənələrinə aid özünün xüsusi izahını verir. Bəzi məlumatlara görə iranda yüzə qədər (digər məlumatlara görə mindən yuxarı) müxtəlif nüfus dərəcəsinə malik olan ayyətulla vardır.İranda daha çox nüfuza və Şiələrin başçısı şah ələyhinə olan inqılabın lideri ayətulla Ruhulla Xomeynidir.
Allah (ərəb. əl-illah)-islamda allah, bütün mövcüdatın: köyün,Yerin və insanın yaradıcısı, dünyanın idarəedicisidir. Allaha etiqad müsəlman dinin əsas ehkamıdır. İslamda her şey allaha məxsus edilir. Müsəlmanlarda allahın 99 ad içərisində ən başlıcaları bunlardır. Hər şeyə qadir, böyük aqil, müdrük, rəhimli və rəhman anlayışıdır. Bütün gözəl adlar Allaha (c.c) məxsusdur
Amin-(yəhudi.-Həqiqidir,düzdür)-müsəlmanlarda və xristiyanlarda dualarının sonunda deyilənlərin düz olması ilə tam razılığın ifadəsi kimi, allaha sədaqətin təsdiqi kimi işlədilən sözdür.
Babizm (ərəb-darvaza)-islamda 1848-1852 ci illərdə iranda fodalizimə, şah mütləqiyyətinə və xarici kapitalın təzyiqinə qarşı yönəldilmiş kütləvi demokratik hərəkatı əks etdirən təriqətçi cərəyandır. Babizmin banisi Əli Məhəmmədir.Əli Məhəmməd müsəlman xilaskarının-Mehdinin tezliklə zuhur edəcəyi haqqında təlimdən və allahın vaxtaşırı peyğəmbərlərdə təccəsüm edməsi haqqında ideyadan istifadə edərək 1884 çü ildə özünü Bab, yəni allahın təcəssümü, allah vəhinin darvazası, allahla insanlar arasındakı vasitəci élan etmişdir. Bab öz təliminin prinsiplərini “Bəyan” (“Vəhy”) şərh etmişdir. Onun təlimi islamın özünə məxsus islahatının nəticəsi, Qurana əlavədir və şiə təriqətlərinin təlimini andırır.
Quran (ərəb,-qiraət,oxuma)-müsəlmanların müqqədəs kitabıdır. Quran Allah (c.c) tərəfindən göndərilmiş yəni Cəbrail (ə.s) vasitəsilə Rəsuluna (s.a.a.s) göndərilmiş əbədi müqqədəs kitabdır.Quran ərəb dilində yazılmışdır və 114 fəsildən (sürədən) ibarətdir.
Zərduştluk-e.ə 10-7 əsrlərdə meydana gəlmişdir,Orta Asiyda və Azərbaycanda yayılmış, Qədim İran dualist dinidir. Quranda adı keçmiyən Peyğəmbər Zərduştu (Zoroastra) onun banisi onun banisi hesab edirlər. Zərduştun müqqədəs kitabı Avestanın ən müqqədəs hissəsi olan Qatların yaradılması və qədim parsların əsas dini təsəvvurlərin birləşdirilməsini Zərduştə aid edirlər. Zərduştun əsas ideyası əbədi sürətdə mövcud olan iki qüvvənin Ahura Mazdanın (buradan da Zərduştun digər adı olan məzdəgizim irəli gəlir) və Anhra-Maynuyunun (qədim yunanlarda hurmuzd və Əhrimanın) mübarizəsinin etiraf edilməsindən ibarətdir.Ahura Mazda işığı xeyirxahlığı, həqiqəti və həyatı, Anhra Maynuyu isə zülməti, şəri, yalanı, və ölümü təccəsüm etdirir. Dunya bu qüvvələrin mübarizə meydanıdır; mübarizədə seçmə azadlığına malik olan insanlar iştirak edirlər. Ahura Mazdanın tərəfdarlarının səyləri nəticəsində işığın xeyirxahlığın qələbəsi ilə nəticələnmişdir.Zərduştun dualist ideyalarında çox vaxt özləri ilə dağıntı və ölüm gətirən köçərilərin hucumlarına məruz qalmış qədim qədim İran əkinçi tayfaların içtimai həyatının xusüsiyyətləri əks olunmuşdur. Zərduştun dualizmi manixeylərin,pavlikanların katarların və i.a təlimlərinə təsir göstərmişdir. Z-də həmçinin manixeylərin məhşər ayaxı və dunyanın axırında odlu kosmik fəlakət haqqında təlimləri də özünə yer tapmışdır; bu fəlakət zamanı gunahkarlar və Anhra Maynyu məhv olacaq, Ahura Mazdanın davamçıları isə xilaskar Mitranın köməyi ilə odda təmizlənəcəklər və bu təmizlənmə ölmüşlər üçün ölmüşlər yenidən diriləcəkdir. Qədim mətnlərdə Mitra ayinin təsadüf edilməsi də bu ayin xalq içərisində geniş yayılmışdır. Mitra Ahura Mazdanın müttəfiqi və elçisi hesab olunurdu. Zərduşt göyə Ahura Mazda tərəfindən insanlaraverilmiş əkinçiliyi, suvarma işlərini köməyi iləmaddi nemətlərin artırılmasını nicata laiq mömin həyat hesab edirdi. Zərduştun muasir davamçıları parslar, sahibkarlıq fəaliyyətinin də mömün həyat hesab edirlər. Zərduşt ayini məbədlərin həsr olunduğu müqqədəs oda sitayişdən ibarətdir. Bizim zəmanəmizdə Zərduşt Bombeydə, parslarda və İranda oda sitayiş edənlər arsında qalmışdır.
İblis (yunanca. Diablos-böhtancı)-dini təsəfürlərə görə-şər qüvvələrin başçısı, Allahın əsas ələyhdarı və bəşəriyyatın nicat tapmasının düşməni, onun bütün fəlakətlərin və bədbəxliklərinin mənbəyidir.Müsəlmanlarda şeytan adlanır, dini kitablarda bildirildiyi kimi Allaha tabe olmaq istəməyən, buna görə də Allah tərəfindən cənnətdən qovulmuş mələkdir.
Yaşmaq-müsəlman qadınlarının cadra altında bağladıqları örtükdür. Yaşma uzun aşağı hissəsini, burnu, ağzı və çənəni örtür.Bəzən baş yaylığının, şalın bir ucundan yaşma kimi istifadə edirlər. Yaşmanın gəzdirilməsi ədəbli davranışın göstəricisidir. Qadın bununla Allaha öz itaətkarlığını göstərir.Başqalarının nəfəsinin natəmizliyindən qoruyur.
Kəbə (ərəb-kub) Məkkədə müsəlman məbədi, ziyarətkahdır.Dindarların ziyarət yeridir. Ziyarətə getmək İslamdinin beş əsas şərtlərindən biridir.
Məsçid (ərəb. məsçid-ibadət yeri və üzüüstə düşülənyer)-müsəlmanlarda dini ayinin icra edildiyi bina. Künbəzi və ya tağı sütunlara söykənən qübbələri olan örtülü binadır. Bayır tərəfdən onun künclərindən damının üzərində minarələr ucaldılır. Həmin minarələrdən müəzzin dindarları ibadətdə çağırır. İbadət salonunda oyuq (mehrab) vardır ki, o daMəkkəninin istiqamətini göstərir. Yəni qibləni. Məsçiddə Quran və Hədis kiyabları saxlanılır. Mehrabdan sağ tərəfdə minbər yerləşir. Həmin minbərdə moizələr oxunur. Məsçidlərdə dəstamaz almaq üçün xüsusi yerlər tikilir.
Molla (ərəbcə maula-ağa, sahibkar) islamda bu anlayiş geniş işlədilir. Çar Rusiyasında Molla dini ayinin icra edilməsi ilə yanaşı ibtidai məktəbdə dərs deyər, məhkəmə işləri aparar, notarius funksiyalarını yerinə yetirərdi. Ölkəmizdə isə yas mərasimlərinin əsas simvollarındandır. 3,7,cümə axşamlarında və 40 –da quran oxuyaraq məclisi yola verməklə məşğul olurlar. Belə insanlar Allahın nazil etdiyi kitabı oxuyaraq məvacib alırlar. Qurani Kərimdə heç bir ölü üçün Quran oxumaq haqqında dəlil yoxdur. Bu cür Mollalar Allahın ayələrini ucuz qiymətə satırlar.
Namaz (fars-dua, ibadət) Hər gün beş dəfə müəyyən olunmuş vaxtlarda Allaha təala (c.c) –nə müraciətlə icra edilən müsəlman ibadətidir.Namaza fatihə sürəsinin və Quranın Allahı, onun xeyirxahlığını və əzəmətini mədh edən digər sürələrindən parçaların oxunması daxildir. Dua ifadələrinin tələfüzü aşağı əyiləmələrlə, diz çökmələrlə və digər hərəkətlərlə müşayiət olunur. Başqa dualar kimi namazda Allahdan aslılıq hissini,insanın Hər şeyə Qadir Allah qarşısında acizliyi barədə təsəvvürünü möhkəmləndirir.
Sünnə (ərəb.-adət, əcdadlardan keçmə) –ilk qədim ərəb icmasının davranış qaydaları və adətlərini külliyatıdır. İslamın meydana gəlməsindən sonra Peyğəmbərin(s.a.a.s) əməlləri, hərəkətləri və kəlamları haqqında hekayələrin (hədislərin) məcmusunu bildirir. Bu cur rəvayətlər səhabələr vasitəsilə nəql edilir. Əvvəlcə hədislər şifahi halda nəsildən nəsilə verilirdi. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən sonra hədislərin miqdarı çox artmış və onları yazmaq , külliyatlar tərtib etmək zərurəti meydana çıxmışdır. Həmin külliyyatlar müsəlman ilahiyyatçıları və hüquqçuları üçün tədqiqat obyektinə cevrilmişdir. Sünnənin meydana gəlməsi Quranda işıqlandırılmayan məsələləri qaydaya salmaq zərurəti Məsələn: namaz kimi oruc kimi və başqa qaranlıq məsələləri ibadətlərin nə tərzdə olduğunu aydınlaşdırmaq üçün müsəlmanlar Bu hədisləri oxumaqla o ibadətləri düzgün şəkildə yerinə yetirirlər. Hədislərin altı qanun külliyatı vardır.Bunların içərisində daha nüfüzlusu 11–ci əsrdə Orta Asiya ilahiyyatçısı Məhəmməd İbn İsmayıl Əl Buxari tərəfindən hazırlanmış Əl Çami əs-Sahih-dir. (həqiqi küliyyat) Müsəlmanlar bu külliyatı islam üçün Qurandan sonra ikinçi din təlimi qəbul edirlər.
Sünni-islamda (ardıcıl)-deməkdir.Onun ardıcılları nəinki Quranı eyni zamanda Allah təala (c.c) –in Rəsulunun Muhamməd (s.a.a.s)-in əməlləri haqqında hekayətlər (hədislərdən) və onun kəlamlarından olan müqqədəs rəvayəti (sünnələri) qəbul edirlər. Sünni ərəb xəlifətinin rəsmi dini olmuşdur.
Hicr (ərəbcə-bir yerdən başqa yerə köçmə)-622-ci ildə Allahın Rəsulu (s.a.a.s)-in Məkkədən Mədinəyə köçüb getməsidir.Bu hadisənin şərəfinə Hicr-ili müsəlman səlnaməsəsinin başlanğıcı élan edilmişdir.Bu başlanğıc həmçinin Hicri adını almışdır. 1980-ci ilin noyabırında Hicrinin 1400-cü ili başa çatır və onun XV əsri başlanır.Bu tarix müsəlman aləmində geniş qeyd olunur.
Şeyx (ərəb.-qoca, ağsaqqal) islamda dərviş ordeninin və ya digər təşkilatın rəhbəridir,müsəlman Ruhanilərinin fəxri adıdır. Nəslin və tayfanın başcısını ərəb ölkələrində knd ağsaqqalını həmçiinin Şeyx adlandırırlar.
Şəriət (ərəb. qanun) Quranın və sünnənin əsasında tərtib olunmuş qanunlar külliyatıdır. Bu külliyatda dövlət, varislik, cinayət, ailə nigah hüquqları, həcc və qəzavət duanı namazı orucu aydınlaşdıran (hədislər) şəriət adlanır.Şəriətin Allah tərəfində onun Rəsuluna (s.a.a.s)-ə vəh edildiyini sübt edən bir çox dəlillər Qurani kərimdə öz əksini tapır.
Şiəlik (ərəb, şiəyi Yəni ƏLİ-tərəfdarları) Şiəliyin əsasını Məhəmmədin (s.a.a.s) əmisi oğlu Əli (r.a)-nın tərəfdarlarından onun xəlifə secilməsinə calışanların bir qrupu qoymuşdur. Şiənin ardıcılları Əlinin, nəslindən olan 12-imamı tanıyırlar. Onların təliminə görə say etibarı ilə 12-ci qanuni imam 873-cü ildə anadan olmuşdur, lakin sonralar qeyb olmuşdur. O, xilaskar rolunda zühr edəcəkdir. Allahın iradəsi ilə onun zühr etməsi bütün dünyada şiələrin təntənəsini təmin edəcək qızıl əsr, sosial bərabərlik və ədalət əsri gəlib çatacaqdır. Qeybə çəkilmiş imam haqqında və xilaskar kimi onun gəlcəkdə zühr edəcəyi haqqında təlim dindarlarda əcri səbrlə gözləməyin həyatın məşəqətlərinə itaətkarlıqla dözməyin zəruliyini təmin edir. Sünnülər və şiələr Quranın müqqədəsliyini Muhammədin Allahın Rəsulu olduğunu qəbul edirlər. Lakin bu iki təriqət arasındakı fərq şiələr ruhların köçürülməsinə inanırlar, onlar elə hesab edirlər ki, guya Məhəmmədin Peyğəmbərlik ruhu imamların bədənlərində təccəsümləşmişdir. Bundan əlavə şiələrin öz rəvayətləri-xəbərləri və əxbarları vardır. İslamda bu iki cərəyanın olmasından milli ədavətin qızışdırılması üçün və istismarçılara qarşı mübarizədə dində xaus yaradmaq üçün çox hallarda istifadə edilmişdir.
Əssəalamu aleykum və rəhmutullahi və bərəkətuhu
Комментариев нет:
Отправить комментарий